Christophorus Buys Ballot (1817-1890), natuurkundige, scheikundige en meteoroloog

Christophorus Buys Ballot is geboren in Kloetinge en heeft daar tot zijn derde jaar gewoond. Hij werd bekend als natuurkundige, scheikundige, maar vooral als meteoroloog.
 

Dominee Buys Ballot

De hervormde gemeente van Kloetinge verwelkomt in 1816 zijn negentiende predikant sinds de Reformatie. Het is Antonie Jacobus Buys Ballot. Na de gebruikelijke procedures tot losmaking uit zijn vorige standplaats Standdaarbuiten wordt Buys Ballot op 5 mei 1816 ’s morgens plechtig in de kerk benoemd. Deze bevestiging vindt plaats door de Middelburgse dominee A. van Deinze met als leidende tekst Mattheus 28:18b ‘Mij is gegeven alle magt in Hemel en op Aarde’. Voor zijn preek na de middag kiest Buys Ballot Mattheus 17:5, laatste gedeelte ‘Hoort Hem’. Vanaf 23 juli 1816 krijgt dominee Buys Ballot het actaboek in beheer en tevens het register van lidmaten. Hij schrijft zichzelf en zijn vrouw hierin bij.

Theekoepel

Kloetinge is een rijke hervormde gemeente; bovenop de predikantsvergoeding van het Rijk van ca. 700 gulden legt de kerkenraad nog eens ca. 300 gulden erbij. Het jaarsalaris bedraagt aan het begin van de 19de eeuw dus ongeveer 1.000 gulden. Daar blijft het niet bij. De pastorie op de hoek van het Marktveld staat de predikant als dienstwoning ter beschikking. Dat er vrijwel geen tuin aan de pastorie ligt, waar de predikant een moestuin zou kunnen bijhouden, is wel een gemis. Aan het begin van 1816, als er vermoedelijk al contacten bestaan tussen Kloetinge en Buys Ballot, koopt de kerkenraad een perceel tuingrond aan het Marktveld als tuin voor de predikant. Deze tuin ligt ca. honderd meter ten noorden van het woonhuis. In de tuin verrijst een soort theekoepel, die met riet wordt gedekt. Als het aangenaam weer is, moet dit een ideale plek zijn geweest voor de dominee om zijn preek voor te bereiden. Jaarinkomen, grote pastorie en grote moes- en siertuin vormen voldoende redenen voor Buys Ballot om naar Kloetinge te komen.

Geboorte en doop Christophorus

Op 10 oktober 1817 wordt om 11 uur ‘s avonds in de pastorie het zoontje van de predikant en zijn vrouw Geertruida Francoisa Lix-Raaven geboren. Het kind krijgt de deftige voornamen Christophorus Henricus Didericus. De getuigen bij de aangifte zijn W.A. de Laat de Kanter, ‘regulateur der successie’, en Alexander Walker, chirurgijn te Kloetinge die vermoedelijk bij de bevalling heeft geassisteerd. Het is het enige kind van het echtpaar.

Op 16 november vindt de doop van het kind plaats. De dominee en vader verricht de doop vanaf de preekstoel. Aan dit meubel is een koperen arm bevestigd waarin het doopbekken hangt. Mevrouw Buys Ballot heft zelf het kind ten doop, waarna de vader het doopwater over het bolletje sprenkelt. Broer van de predikant Jacob Ballot uit Rotterdam is getuige. Alleen bij deze doopaantekening heeft de dominee genoteerd waarover hij heeft gepreekt: Psalm 48:10. We kunnen ons voorstellen hoe de kleine Chris later onder de tafel in de theekoepel bij zijn vader zit te spelen. Al op jonge leeftijd blijkt het kind erg intelligent te zijn. Naar verluidt maakt hij er een gewoonte van zijn speelgoed te tellen; zo heeft hij vermoedelijk de blokken in zijn blokkendoos geteld. Zijn leven lang blijft de wetenschapper Buys Ballot een trouw kerkganger.

Afscheid

In de vergadering van 18 september 1820 verzoekt dominee Buys Ballot om te worden ontslagen uit zijn betrekkingen tot de classis Goes en de hervormde gemeente van Kloetinge.

De leden van de kerkenraad vragen tijdens die vergadering vervolgens aan de predikant ‘buiten te staan’, zodat over zijn ontslagaanvraag kan worden gesproken. Daarna roept men hem weer binnen, en deelt de kerkenraad mee dat er geen bezwaar is tegen zijn vertrek. Bij de sinds 30 juni 1820 vertrokken lidmaten staan al genoteerd Geertruida Francoisa Lix-Raaven en de predikant zelf; ze vertrekken naar St. Laurens en Brigdamme op Walcheren. Een vermoedelijk inwonend kindermeisje Margaretha Luca verhuist mee. Op 24 september houdt predikant Buys Ballot zijn afscheidsrede in de kerk, om daarna voor de laatste maal het trapje van de preekstoel af te dalen. Zijn preek gaat over de brief van Paulus aan de Corinthiërs, 2 Cor. 13:9b “en wij wenschen ook dit (namelijk) uwe Volmakinge’.

Nogmaals een theekoepeltje

Christophorus Buys Ballot ontwikkelt zich later tot een groot wetenschapper, die thuis is op veel terreinen. Hij sticht het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) en wordt hiervan de eerste directeur. Wereldfaam verwerft Buys Ballot met de naar hem genoemde wet, die de windrichtingen op het noordelijk en zuidelijk halfrond verklaart. In zijn latere leven bezit hij niet minder dan drie buitenplaatsen op de Veluwe. Bij één daarvan wordt een theekoepel geplaatst, met daarbuiten een sterrenkijker. Als de familie in deze buitenplaats bivakkeert is de koepel op vaste uren van de dag alleen voor Chris toegankelijk; daaromheen moet het stil zijn want de wetenschapper is dan bezig met de wetenschap. Mogelijk herinnert deze koepel hem aan het theekoepeltje aan het Marktveld in Kloetinge, waar hij als driejarige zat te spelen.

Buys Ballot overlijdt in 1890. In Kloetinge wordt hij met een straatnaam en een plaquette met zijn portret herdacht. Dit kunstwerk bevindt zich aanvankelijk op een zuiltje dat bij de hervormde kerk staat. Het wordt onthuld in 1934 door commissaris van de koningin jhr.mr. J.W. Quarles van Ufford. De plaquette is gemaakt door de uit Oost-Souburg afkomstige kunstenaar Pieter Puijpe. De sokkel staat nadien in de weg; de plaquette verhuist in 1956 naar het geboortehuis Marktveld 20.

Literatuur

E. van Everdingen. C.H.D. Buys Ballot 1817-1890. Den Haag/Antwerpen 1953.
Marian Lenshoek-Smeets en Ronald van Immerseel, met medewerking van prof.dr. P. Leupen. Over ambachtsheren en kasteelbergen. De geschiedenis van twee buitenplaatsen in Kloetinge. Goes z.j.
G.J. Lepoeter. De Geerteskerk te Kloetinge. IJkpunt in de dorpsgemeenschap. Goes z.j.

Bronnen

Gemeentearchief Goes, Archief hervormde gemeente Kloetinge, inv.nrs.:
4. Notulen van de vergaderingen van de kerkenraad, 1791-1840.
20. Doopboek 1811-1913.
26. Lidmatenlijst 1817-1828.
604. Rekening voor de aankoop en aanleg van een tuin voor de predikant en de bouw van een tuinhuisje 1816, 1817.

Idem, archief van de gemeente Kloetinge, inv.nrs.:
1093. Geboorteakten 1811-1829.
1723. Stukken over het oprichten van het Buys Ballotmonument en het monument voor een Canadese militair 1934, 1950, 1956.